।। गोविंदाष्टकम् ।।

( वृत्त – हरिभगिनी किंवा स्वर्गङ्गा  मात्रा – (8+8+8+6 = 30)

 

सत्यं ज्ञानमनन्तं नित्यमनाकाशं परमाकाशं

गोष्ठप्राङ्गणरिङ्गणलोलमनायासं परमायासम्।

मायाकल्पितनानाकारमनाकारं भुवनाकारं

क्ष्मामानाथमनाथं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्।।1

 

( अनाकाश- सर्व पंचमहाभूते ह्याच्या ठायी आहेत. त्यामुळे फक्त एक आकाश हे त्याचे स्वरूप होऊ शकत नाही म्हणून त्याला अनाकाश म्हटले आहे .परमाकाश -  आकाशालाही व्यापून उरणारा असे महा आकश हे ज्याचे स्वरूप आहे तो. )

 

सत्यरूप जो अनंत अक्षय । नित्य असे जो ज्ञानमयी

पंचमहाभूते या ठायी । जैसे कण मेरूवरती

गगन थोकडे याच्यापुढती। गगनरूप हा कसा असे

अनाकाश हा आकाशासह । महाकाश होऊन उरे॥1.1

 

नंद-अंगणी रिंगण घाली । दुडुदुडु दुडुदुडु चपल हरी

सायासेही मिळे न कोणा ।  अनायास भक्ता रिझवी

नसे परिश्रम याला काही । भक्तांचा हा जगजेठी

दमून जाई काम करोनी । भक्तांच्या मेळ्यात परी॥1.2

 

निराकार हा विविधाकारी । मायेने नित भासतसे

विश्वाकारे नटे पूर्णता । विश्व सकल हे हरी असे

वैभवशाली धरा, रमेचा । नाथ अनाथ असेचि सदा

नमन तुला आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा।। 1.3

 

मृत्स्नामस्तीहेति यशोदाताडनशैशवसन्त्रासं

व्यादितवक्त्रालोकितलोकालोकचतुर्दशलोकालिम्।

लोकत्रयपुरमूलस्तम्भं लोकालोकमनालोकं

लोकेशं परमेशं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्॥ 2

 

``अरे! अरेरे! पाहू मजला ।अशी कशी खासी माती''

यशोमती ही दटावताची  । बालसुलभ वाटे भीती

देइल का मज चोप वाटुनी । उघडुन मुख दावे तिजसी

तिन्ही लोकही चौदा भुवने । दिसून आली हरीमुखी॥ 2.1

 

एकचि जो आधारस्तंभ या । त्रैलोक्याचा असे धनी

प्रकाश देई ज्ञानाचा हा । यास न  कोणी प्रकाशवी

लोकनायका महानायका । नंदनंदना जगदीशा

नमन तुला आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा।। 2.2

  

त्रैविष्टपरिपुवीरघ्नं क्षितिभारघ्नं भवरोगघ्नं

कैवल्यं नवनीताहारमनाहारं भुवनाहारम् ।

वैमल्यस्फुटचेतोवृत्तिविशेषाभासमनाभासं

शैवं केवलशान्तं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्॥3

 

स्वर्गपुरीच्या देवांना जे । छळती दानव दैत्य कुणी

त्या दैत्यांचा नाश करोनी । भार पृथ्विचा दूर करी

भवरोगासी शमवी ऐसी । `हरी बुटी' अनमोल जगी

कैवल्याची मूर्ति खरोखर । मोक्षरूप हा सदा हरी॥ 3.1

 

आहारासी न लगे काही । अनाहार नित तृप्त तरी

प्रलयासमयी विश्व सकल हे । आहारा ह्या पडे कमी

गोप गोपि गोकुळी भरवती । प्रेमे लोणी हरी-मुखी

लपवुन कोणी जरा ठेविता । ये गोपांसह धाड घरी ॥ 3.2 

  

सत्वगुणांच्या उत्कर्षाने । हृदय विमल जे नित होई

प्रतिबिंबित हा तिथेचि होई । अन्य कुठे ना दिसे कधी

शांति ढळे ना हृदयाची ज्या । शान्त सुधांशु जणू सुखदा

नमन तुला आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा।। 3.3

 

गोपालं भूलीलाविग्रहगोपालं कुलगोपालं

गोपीखेलनगोवर्धनधृतिलीलालालितगोपालम्।

गोभिर्निगदितगोविन्दस्फुटनामानं बहु नामानम्

गोधीगोचरदूरं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्॥4

 

भूलोकी गोपालरूप हा । गोप कुळी जन्मा येई

लळा लाविती नाना लीला । गोपींसंगे खेळ किती

गोपालांसह गुरे राखितो । स्वये बनुन गोपाल हरी

गोपालांचा प्रतिपालक हा । हरि गोवर्धनगिरिधारी॥4.1

 

गायी हंबरती गोविंदा । गोविंदा अति स्पष्ट किती

गोविंदा गोविंदा ऐसे । वेदहि चारी घोष करी

सहस्रनामे गौरविले या । स्तुती करोनी सुजनांनी

एकचि व्यक्ती नाना नाती। तयास संबोधने किती॥4.2

 

वाचा खुलते अनुग्रहे ज्या । परी न वाचा जाणु शके

बुद्धीला देईच झळाळी । बुद्धिला ना तरी कळे

बुद्धी वाणीला जे कोडे । पडेचि अवघड सदाकदा

नमनचि त्या आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा।।4.3

 

गोपीमण्डलगोष्ठीभेदं भेदावस्थमभेदाभं

शश्वद्गोखुरनिर्धूतोत्कृतधूलीधूसरसौभाग्यम्।

श्रद्धाभक्तिगृहीतानन्दमचिन्त्यं चिन्तितसद्भावं

चिन्तामणिमहिमानं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम् ॥5

 

गोष्ठी -  समुदाय, सम्मेलन, गप्पागोष्टी

 

रंगुन जाई गोपींच्यासह । गप्पागोष्टी करतांना

 अभिन्न असुनी धरे भिन्नता । विश्वाचे वैविध्यचि हा

अनेक रूपातून येतसे । प्रत्यय एकचि रूपाचा

एकतत्त्व हरि भरून राही । विश्वातचि सार्‍या सार्‍या ।।5.1

 

गायी घेउन चरावयासी । गोपांसह वनि जातांना

उधळे गाय खुरांनी धूली । त्यात रंगला बघ कान्हा

धूली-धूसर रूप तयाचे । मनमोहक शोभे हरिला

हृदयी ज्याच्या श्रद्धा भक्ती । नंदनंद दे मोद तया॥5.2

 

विचारांचिया पलीकडे हा । कसा लाभ व्हावा याचा

सत्स्वरुपासी आठविता हा । भेटे हृदयी योगिजना

चिदानंद चिंतामणि पुरवी। सर्व सर्व या मनोरथा

नमनचि त्या आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा।।5.3

 

स्नानव्याकुलयोषिद्वस्त्रमुपादायागमुपारूढं

व्यादित्सन्तीरथ दिग्वस्त्रा  दातुमुपाकर्षन्तम् ताः।

निर्धूतद्वयशोकविमोहं बुद्धं बुद्धेरन्तस्थं

सत्तामात्रशरीरं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्॥6

 

कृष्णजळी यमुनेत खेळता । व्रजबाला स्नानासमयी

 मनोवस्त्र हरि नेई हरुनी । कदंबतरुवर नकळतची

भान हरुन त्या गवळणि येती । दिशावस्त्र देही धरुनी

ओढ हरीला भेटायाची । वसन असो वा नसो तरी॥6.1

 

शोक मोहही नेई हरुनी ।  ज्ञानरूप हा नित्य हरी

बुद्धीच्या गर्भात वसे जो । विवेक रूपे कृष्ण हरी

सकलचि हे अस्तित्व जगाचे । शरीर त्याचे पूर्णतया

नमन असो आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा ॥6.2

 

कान्तं कारणकारणमादिमनादिं कालघनाभासं

कालिन्दीगतकालियशिरसि नृत्यन्तं सुविनृत्यन्तम्।

कालं कालकलातीतं कलिताशेषं कलिदोषघ्नं

कालत्रयगतिहेतुं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्॥7

 

कलित-  धरून ठेवलेला , पकडून ठेवलेला, धारण केलेला

 

लावण्याचे स्वरूप सुंदर । कारण पाचहि भूतांचे

सृष्टीचे विश्वाचे सार्‍या । कारण एकचि हरी असे

कालिंदीच्या जळी कालीया-शिरी कुशल जो नृत्य करी

काळचि कालीयाचा तोची । कालघनासम  रुद्र अती॥7.1

 

मेघ नभी घनदाटचि जैसा । तसा कृपा वर्षाव करी

कालखंड ना याचा कुठला । काळ सकळ हा असे हरी

सारे सारे ह्याच्या रूपी । सामावुन जाते सहजी

कलीयुगाची पापे सारी । दोष सकल हा दूर करी॥7.2

 

वर्तमान वा भूत भविष्यचि । काळचक्र जे सदा फिरे

त्याचे कारण एकचि केवळ । विश्वनियंता हरि असे

ज्ञान सकल हे तुलाचि ठावे । नंदनंदना जनार्दना

शरण तुला आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा॥7.3

 

वृन्दावनभुवि वृन्दारकगणवृन्दाराधित वन्देऽहं

कुन्दाभामलमन्दस्मेरसुधानन्दं सुहृदानन्दम्।

वन्द्याशैषमहामुनिमानसवन्द्यानन्दपदद्वन्द्वं

वन्द्याशेषगुणाब्धिं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्॥8

 

वृंदावनि पूजिति हरीसी । देववृंद, स्त्रीवृंद महा

निष्कलंक हरि कुंदफुलांसम । सतेज सात्विक सुंदरसा

मंद हासता कुंदकळ्यांसम । दंतपंक्ति देती शोभा

झरझर अमृत झरे स्मितातुन । सुखवत सुहृदांच्या हृदया॥8.1

 

 विश्ववंद्य नारद मुनिवृंदा । पादपद्म सुखवी  कृष्णा

गुणनिधान गुणनिधी श्रीहरी ।  वंद्य-चरण मुनिवृंदांना

सकल गुणांच्या महासागरा । नमन मुकुंदा श्रीरंगा

नमन असो आनंदकंद हरि । परमानंदा गोविंदा॥8.2

 

गोविन्दाष्टकमेतदधीते गोविन्दार्पितचेता यो

गोविन्दाच्युत माधव विष्णो गोकुलनायक कृष्णेति।

गोविन्दाङ्घ्रिसरोजध्यानसुधाजलघौतसमस्ताघो

गोविन्दं परमानन्दामृतमन्तस्थं स समभ्येति॥9

 

हृदयि धरोनी गोविंदासी । गोविंदाष्टक म्हणेल जो

नंदनंदना कृष्ण माधवा । गोविंदासी स्मरेल जो

अमृतमय सुखसागर हरिच्या। ध्यान पदांचे करेल जो

पापे त्याची विलीन होती । हरिचरणाच्या ध्याने हो॥9.1

 

हरि स्मरणाने निर्मल होता । हृदय-मंदिरी पवित्र या

अंतःकरणाच्या सिंहासनि । हरी विराजे सदाकदा

परमानंदी लागे टाळी । होता साक्षात्कार हृदी

सर्वश्रेष्ठ आनंदरूप गोविंदाची होता प्राप्ती॥ 9.2

 

-------------------------------------------------------------------------

 

 

मन्मथ नाम संवत्सरे चैत्र शुद्ध कामदा एकादशी / 31 मार्च 2015

वृत्तासंबंधी -

माधवराव पटवर्धन यांनी आपल्या "छंदोरचना" या ग्रथात "गोविन्दाष्टकम्" याच स्तोत्राचे उदाहरण देऊन त्याचे वृत्त "हरिभगिनी" किंवा "स्वर्गङ्गा" असे दिले आहे. हे जातिवृत्त आहे. (संदर्भ – छंदोरचना, प्रा. माधव त्रिं पटवर्धन, कर्नाटक पब्लिशिंग हाउस, मुंबई, 1937, पृ. 368.)

-----------------------

कै. रा. रा. परशुराम बल्लाळ गोडबोले यांच्या "वृत्तदर्पण"  शतसंवत्सरी आवृत्ति, संपादक          डॉ. ना. ग जोशी, गुड कम्पॅनिअन्स, प्रकाशक बडोदे ह्या पुस्तकात पृ.56 वर ह्या वृत्ताचा "हरिभगिनी" अथवा "फटका" असा उल्लेख केला आहे. प्रत्येक चरणात 30 मात्रा असून 8, 16, 24 मात्रेवर यति असते.

 फटक्यामधे 30 मात्रांच्या चरणांच्या काही जोड्यांनंतर  बालानंद छंदातील 14, 14 मात्रांच्या ओळीचा अंतरा असतो

( प । प । प । - - + )  असा मात्रालेख होतो असा उल्लेख आहे. उदाहरणासाठी बिकट वाट वहिवाट नसावी । धोपट मार्गा सोडु नको  हा अनंत फंदीचा  फटका दिला आहे.